Złotoryja ( łac. Aureus Mons, niem. Goldberg) położona jest na Pogórzu Kaczawskim, w dolinie Kaczawy oraz na otaczających ją wzgórzach, w miejscu, gdzie rzeka wypływa na Równinę Chojnowską.
Złotoryja historycznie leży na Dolnym Śląsku. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa legnickiego. W Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do roku 2020 gmina miejska zaliczona została do Legnicko-Głogowskiego Obszaru Funkcjonalnego. Realizowany jest projekt mający na celu wypracowanie systemu powiązań miast wchodzących w skład LGOF.
Od VIII do X wieku w okolicach dzisiejszej Złotoryi mieszkali przedstawiciele plemienia Trzebowian. Pod koniec XII wieku osiedlili się tu niemieccy górnicy, by wydobywać złoto, od którego Złotoryja wzięła swe wszystkie nazwy: Aurum – łac. złoto, Goldberg, niem. Złota Góra. Prawa miejskie osadzie nadał w roku 1211 książę Henryk I Brodaty (stało się to na zamku w sąsiedniej Rokitnicy), osadzając tu niemieckich kolonistów. Jest to najstarsza udokumentowana lokacja na ziemiach polskich na prawie magdeburskim, co pod względem prawnym czyni Złotoryję najstarszym miastem Polski.
Kilkuset górników ze Złotoryi wzięło udział w 1241 w bitwie z Mongołami pod Legnicą, większość z nich zginęła w walce. W 1290 miasto otrzymało prawo mili, było także ośrodkiem handlu soli i sukna. W 1328 Złotoryja wraz z resztą księstwa legnickiego stała się lennem Czech. Najazdy husytów w latach 1427, 1428 i 1431 spowodowały konieczność zbudowania murów obronnych, których znaczne fragmenty wraz z Basztą Kowalską zachowały się do dzisiaj. Na pierwszej mapie Europy z 1467 r. Mikołaj z Kuzy na obszarze Śląska oprócz Wrocławia zaznaczył tylko Złotoryję. W 1497 w mieście panowała epidemia. Aurimontanus założył szkołę miejską w 1504 r.
Pierwsze protestanckie kazanie wygłoszono w Złotoryi w 1522 r. w kościele mariackim. W mieście kilka lat później na bazie szkoły Aurimontanusa powstało gimnazjum łacińskie, którego okres świetności przypada na rektorat Valentina Trozendorfa. Renoma szkoły była tak wielka, że książę Fryderyk II rozważał jej przekształcenie w uniwersytet. Śmierć księcia i pożar miasta w 1554 roku przerwały te plany.
XVI wiek to okres rozwoju gospodarczego Złotoryi. Powstał tu m.in. browar.
Złotoryja wraz z księstwem legnickim przeszła pod zwierzchnią władzę Habsburgów w roku 1526.
Rok 1608 przyniósł miastu powódź, w której zginęło ok. 50 złotoryjan, w roku 1613 pożar zniszczył 571 domów. Miasta nie ominęła także wojna trzydziestoletnia. Wskutek tych wydarzeń w XVII wieku miasto straciło na znaczeniu.
W 1675, po śmierci ostatniego władcy z dynastii Piastów, Jerzego Wilhelma, przeszła pod bezpośrednie panowanie Habsburgów.
W roku 1742 Złotoryja wraz z większością Śląska po trzech wojnach śląskich z Austrią została zdobyta przez Prusy. 23 sierpnia 1813 bitwa o miasto pomiędzy wojskami Napoleona a oddziałami prusko-rosyjskimi. 26 sierpnia 1813 cofająca się napoleońska Armia Bobru marszałka Macdonalda przegrała niedaleko Złotoryi bitwę z wojskami pruskimi, dowodzonymi przez feldmarszałka Gebharda von Blüchera.
Pod koniec XIX wieku i na początku XX wieku zbudowano linie kolejowe:
- 15 października 1884 otwarto jednotorową linię do Legnicy (dł. 21,3 km),
- 16 września 1895 otwarto jednotorową linię przez Jerzmanice do Świerzawy (dł. 14,9 km),
- 15 września 1906 otwarto jednotorową linię do Chojnowa (dł. 21,6 km).
Pierwszy telegraf pojawił się w Złotoryi w 1862, pierwszy telefon podłączono w 1900.
5 marca 1933 w wyborach do Reichstagu w okręgu złotoryjskim zwyciężyła Narodowo-Socjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza, zdobywając 25% głosów przy 90% frekwencji.
13 lutego 1945 Złotoryję zajęły wojska radzieckie I Frontu Ukraińskiego pod dowództwem marszałka Iwana Koniewa; miasto stało się częścią Polski. Do roku 1949 dotychczasowi mieszkańcy miasta zostali wysiedleni do Niemiec, większość z nich trafia do Solingen w Nadrenii Północnej-Westfalii.
W 1945 roku utworzono w Złotoryi powiat złotoryjski, w którego skład weszły miasta Chojnów, Świerzawa i Złotoryja oraz 6 gmin: Krzywa, Nowy Kościół, Pielgrzymka, Rząśnik, Strupice i Zagrodno.
W pobliskim Wilkowie i Nowym Kościele otwarto kopalnie rud miedzi (tzw. stare zagłębie), które jednakże zamknięto w latach siedemdziesiątych, z powodu odkrycia znacznie większych, choć uboższych złóż w okolicach Lubina.
Powstały także inne zakłady przemysłowe – fabryka obuwia, kopalnie bazaltu, fabryka bombek choinkowych.
W 1992 roku założone zostało Polskie Bractwo Kopaczy Złota, nawiązujące do tradycji dawnych górników ze Złotoryi, które corocznie organizuje w mieście Mistrzostwa Polski w Płukaniu Złota, a w 2000 i 2011 – mistrzostwa świata.
Pod koniec lat dziewięćdziesiątych rozpoczęto, i jest to kontynuowane, odrestaurowanie starówki mocno zaniedbanej w okresie PRL.
Pod koniec pierwszego dziesięciolecia XXI wieku zakończył się remont starówki. W wyborach samorządowych 2014 dotychczasowy burmistrz Złotoryi – Ireneusz Żurawski przegrał z Robertem Pawłowskim w drugiej ich turze.
W 2016 w trakcie badań archeologicznych na Górze Mieszczańskiej odsłonięto pozostałości szubienicy z XVI wieku.
Źródło: wikipedia.org